Trang chủ / Tin tức / Văn học với Nhà trường / Dạy văn – Học văn
Nghị quyết về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục đào tạo của Đảng (tháng 9/2013) đã mở ra một thời kì mới cho việc dạy học trong trường phổ thông ở nước ta: nhấn mạnh đến việc phát triển năng lực của người học hơn là cung cấp tri thức cho họ. Với môn Ngữ văn, đó là những năng lực gì, và để phát triển tốt những năng lực đó cho người học, cần phải dạy học như thế nào?
Ảnh minh hoạ bài viết. Nguồn Internet
Ảnh minh hoạ bài viết. Nguồn Internet
MÔN NGỮ VĂN CẦN PHÁT TRIỂN NHỮNG NĂNG LỰC GÌ CỦA NGƯỜI HỌC?
Trước hết cần chú ý quan tâm một điều : Đây là môn Ngữ văn chứ không phải môn Văn ( Văn chỉ là một phân môn như một thành tố để cấu thành môn Ngữ văn ). Ngữ văn đã thành một môn học chính thức trong chương trình giáo dục phổ thông ở nước ta khoảng chừng 20 năm nay, và sắp tới, trong chương trình giáo dục phổ thông mới, nó vẫn giữ nguyên vị trí ấy ở bậc học trung học cơ sở và THPT. Vì vậy, tất cả chúng ta cần chỉ ra những năng lượng cần tăng trưởng qua môn Ngữ văn chứ không phải chỉ qua môn Văn .
Đặc trưng của môn Ngữ văn là gì? Ngữ văn là môn học được tích hợp từ ba phân môn Văn, Tiếng Việt, Tập làm văn (trước đó ba phân môn này là ba môn độc lập, có SGK riêng) gồm hai phần ngữ và văn gắn bó với nhau, bởi “ngôn ngữ là chất liệu làm nên văn học và văn học chính là nghệ thuật của ngôn ngữ”. Là môn học tích hợp, nhưng về cơ bản nó vẫn là môn học nghệ thuật (Văn vẫn chiếm tỉ trọng lớn nhất), đồng thời nó lại là môn học thực hành (Tập làm văn được học bài bản và hệ thống). Trên đại thể, có thể xem Ngữ văn là môn học về Cái Đẹp với hai khâu liên hoàn: cảm thụ Cái Đẹp trong văn chương (Văn), ngôn ngữ (Tiếng Việt) để tạo lập ra Cái Đẹp trong văn bản nói và viết (Tập làm văn). Đó chính là sợi dây liên kết gắn bó giữa môn học nghệ thuật và môn học thực hành trong môn Ngữ văn với hai hoạt động chủ yếu: đọc hiểu văn bản và tạo lập văn bản.
Như vậy, với những đặc trưng trên đây, môn Ngữ văn sẽ hình thành và phát triển hai năng lực quan trọng cho thế hệ trẻ: năng lực thẩm mĩ và năng lực ngôn ngữ. Năng lực thẩm mĩ là năng lực khám phá Cái Đẹp trong văn chương và trong tiếng Việt để thưởng thức chúng; còn năng lực ngôn ngữ là năng lực làm chủ được tiếng Việt, biết sử dụng tiếng Việt một cách thuần thục để tạo lập văn bản (nói và viết) giúp cho việc diễn đạt, giao tiếp đạt hiệu quả. Hai năng lực này không tách rời nhau, mà có mối quan hệ gắn bó, tương hỗ để cùng phát triển Ngữ văn không chỉ là môn học thực hành bình thường mang ý nghĩa tự thân mà nó còn có thêm yêu cầu hỗ trợ cho các môn khác trong việc diễn đạt để trở thành môn công cụ (giống như Toán là môn công cụ để hỗ trợ cho việc tính toán). Đây là môn học có nhiều khả năng và ưu thế nhất trong việc hình thành và phát triển hai năng lực này của người học.
1. Năng lực thẩm mĩ
Ở môn Ngữ văn, năng lượng thẩm mĩ gồm hai năng lượng tiếp nối đuôi nhau nhau trong quy trình tiếp xúc với vẻ đẹp của tác phẩm văn chương và tiếng Việt : năng lượng mày mò Cái Đẹp và năng lượng chiêm ngưỡng và thưởng thức Cái Đẹp. Năng lực mày mò Cái Đẹp lại gồm năng lượng phát hiện Cái Đẹp và những rung động thẩm mĩ. Cái Đẹp nghệ thuật và thẩm mỹ thường không thể hiện ngay, mà nhiều khi lại được ẩn giấu trong hình tượng bằng lời, tác phẩm văn chương lại thường có tính đa nghĩa và tính mơ hồ, nên phải có con mắt tinh tường trên cơ sở những rung động thẩm mĩ can đảm và mạnh mẽ thì mới phát hiện được. Còn năng lượng chiêm ngưỡng và thưởng thức Cái Đẹp chính là năng lượng cảm thụ Cái Đẹp và nhìn nhận Cái Đẹp ấy. Khi đó, người đọc sẽ sống cùng tác phẩm văn chương và chuyển hóa Cái Đẹp của tác phẩm thành Cái Đẹp trong lòng mình, thành gia tài ý thức của mình. Đó là quy trình ” đồng phát minh sáng tạo ” cùng tác giả để tạo ra những ” dị bản ” trong lòng người đọc. Và từ Cái Đẹp của thẩm mỹ và nghệ thuật mà họ nhận ra Cái Đẹp trong đời sống của con người : đây chính là sự nhìn nhận Cái Đẹp đúng đắn nhất, và sự nhìn nhận này là điều không hề thiếu trong năng lượng thẩm mĩ của người học để họ sở hữu được Cái Đẹp ấy. Như vậy, trong năng lượng thẩm mĩ có cả yếu tố cảm hứng ( rung động thẩm mĩ ) và yếu tố lí trí ( nhận xét, nhìn nhận, ) ; hai yếu tố này thường gắn bó, hòa quyện với nhau trong quy trình người học tiếp xúc với vẻ đẹp của văn chương và tiếng Việt. Phát triển năng lượng thẩm mĩ ở đây chính là tu dưỡng cho thế hệ trẻ về cả hai mặt xúc cảm và lí trí qua những khâu phát hiện Cái Đẹp, cảm thụ Cái Đẹp, nhìn nhận Cái Đẹp ,
2. Năng lực ngôn ngữ
Năng lực ngôn từ của học viên trung học gồm ba năng lượng hầu hết sau đây : năng lượng làm chủ ngôn từ ( tiếng Việt ) ; năng lượng sử dụng ngôn từ ( tiếng Việt ) để tiếp xúc ; năng lượng sử dụng ngôn từ ( tiếng Việt ) để tạo lập văn bản. Năng lực làm chủ ngôn từ yên cầu học viên phải có một vốn từ ngữ nhất định, hiểu và cảm nhận được sự giàu đẹp của tiếng Việt, nắm được những quy tắc về từ ngữ, ngữ pháp, chính tả để sử dụng tốt tiếng Việt. Năng lực giao tiếp ngôn ngữ yên cầu học viên phải ghi nhận sử dụng thuần thục tiếng mẹ đẻ ( tiếng Việt ) để tiếp xúc trong nhiều trường hợp khác nhau với những đối tượng người tiêu dùng khác nhau trong mái ấm gia đình, nhà trường và xã hội. Năng lực sử dụng ngôn từ để tạo lập văn bản là một năng lượng đặc trưng rất quan trọng của năng lượng ngôn ngữ học sinh trong nhà trường. Bởi mục tiêu sau cuối của nó là để tạo ra được những văn bản chuẩn mực và đẹp. Đó là những văn bản nghị luận ( gồm nghị luận chính trị xã hội và nghị luận văn học ), những văn bản nghệ thuật và thẩm mỹ ( kể chuyện, tả cảnh, tả người, ) và những văn bản khác ( viết báo, viết đơn, làm báo cáo giải trình, ). Để tạo lập được những văn bản trên, học viên phải ghi nhận tạo lập ý, sắp xếp ý thành dàn bài, và viết thành bài văn hoàn hảo. Điều này không dễ chút nào, bởi trong thực tiễn vẫn còn có những sinh viên khi ra trường không viết nổi một cái đơn xin việc ! ? Xem thế mới biết việc tu dưỡng và tăng trưởng năng lượng ngôn từ cho học viên ở bậc học trung học cơ sở và trung học phổ thông là thiết yếu đến thế nào .
DẠY HỌC NGỮ VĂN ĐỂ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NGƯỜI HỌC
Đây là cách dạy – học Ngữ văn tiên tiến và phát triển, văn minh, nang ý nghĩa thay đổi – cách mạng so với cách dạy – học Ngữ văn truyền thống cuội nguồn trước đây, nhằm mục đích tăng trưởng năng lượng người học là đa phần : năng lượng thẩm mĩ và năng lượng ngôn từ. Vậy phải dạy và học như thế nào để tăng trưởng tốt nhất hai năng lượng đó ? Đây là một yếu tố mới và khó, chúng tôi xin được nêu lên một vài tâm lý trong bước đầu mong góp một lời nói vào công cuộc thay đổi chiêu thức dạy – học Ngữ văn lúc bấy giờ .
1. Phát triển năng lực thẩm mĩ (Chủ yếu qua môn Văn)
Cách dạy – học truyền thống lịch sử là phân phối kỹ năng và kiến thức văn học, và cao hơn ở những giáo viên giỏi, hoàn toàn có thể đem đến Cái Đẹp của tác phẩm văn chương, nhưng có vẻ như toàn bộ đều được rót từ phía giáo viên xuống cái bình chứa học viên, người học chỉ đảm nhiệm một cách thụ động, thế thì làm thế nào hoàn toàn có thể tăng trưởng năng lượng thẩm mĩ được ? Chỉ khi nào người học tự tò mò ra Cái Đẹp, biết chiêm ngưỡng và thưởng thức và nhất là biết nhìn nhận Cái Đẹp trong tác phẩm văn chương thì khi đó mới được xem là họ đã có năng lượng thẩm mĩ. Muốn đạt được điều đó, phải có sự tích hợp hòa giải, nhuần nhị giữa hai khâu dạy và học : người học phải dữ thế chủ động đến với tác phẩm để tự tìm ra Cái Đẹp cho riêng mình, người dạy phải tạo ra những điều kiện kèm theo tốt nhất để người học tiếp cận và sở hữu Cái Đẹp .
Vậy thì, người giáo viên phải dạy – học môn Ngữ văn như thế nào để phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh? Trong bước chuẩn bị bài ở nhà, cần trang bị cho học sinh một số thao tác cần thiết để tiếp cận vẻ đẹp của tác phẩm văn chương (ví như: muốn phát hiện Cái Đẹp, cần chú ý những điều gì trong tình huống truyện, tính cách nhân vật, trong hình tượng thơ và ngôn ngữ thơ,; tại sao tác giả lại dùng thể loại này mà không dùng thể loại khác; những lời nói, câu văn hàm súc ẩn chứa chủ đề của tác phẩm, v.v). Đến bước dạy – học trên lớp, người giáo viên phải tạo ra được cái không khí của tác phẩm để lôi kéo học sinh vào thế giới nghệ thuật, từ đó từng bước dẫn dắt để họ tự tìm ra Cái Đẹp. Chỉ khi nào họ tự mở lòng ra thực sự rung cảm trước Cái Đẹp thì lúc đó họ mới đến được với tác phẩm văn chương. Vì vậy, người giáo viên phải biết cách giúp các em mở lòng ra để đến với Cái Đẹp ấy: đó là thiên chức cao cả nhất cũng là tài nghệ cần phải có của việc dạy – học Văn. Khi đó, giờ Văn sẽ tạo được một sự đồng cảm – nghệ thuật giữa thầy – trò – tác phẩm để có thể tạo ra sự đồng sáng tạo cùng tác giả.
Những giờ Văn trên lớp chính là thiên nhiên và môi trường và thời cơ tốt nhất để học viên được rèn luyện và tăng trưởng năng lượng thẩm mĩ. Khi đó, họ được tắm mình trong không khí của văn chương, của Cái Đẹp, của những rung động thẩm mĩ và được luận bàn, nhìn nhận Cái Đẹp cùng với những bạn, với thầy. Góp gió thành bão, 7 năm trung học, khoảng chừng gần 400 giờ Văn như thế, chắc như đinh năng lượng thẩm mĩ sẽ được tăng trưởng. Chỉ cần trong dạy-học Văn, người dạy cần hướng vào người học là đa phần chứ không phải hướng vào tác phẩm hay văn bản như cách dạy truyền thống lịch sử trước đây ; còn người học phải dữ thế chủ động đến với tác phẩm như một nhu yếu thẩm mĩ không hề thiếu của mình để hoàn toàn có thể tạo ra sự hứng thú và niềm mê hồn trong việc học tác phẩm văn chương .Ngoài ra, hai môn Tiếng Việt và Tập làm văn còn hoàn toàn có thể tích hợp với môn Văn hoặc tương hỗ cho môn Văn để tăng trưởng năng lượng thẩm mĩ cho người học .
2. Phát triển năng lực ngôn ngữ
Môn Văn cũng có vai trò nhất định trong việc tăng trưởng năng lượng ngôn từ cho người học, nhưng đảm trách việc này đa phần là ở hai môn Tiếng Việt và Tập làm văn. Môn Tiếng Việt giúp học viên làm chủ được tiếng mẹ đẻ để sử dụng thành thạo trong tiếp xúc, còn môn Tập làm văn là nơi những em vận dụng ngôn từ để tạo lập những văn bản. Hai môn này gắn bó, tương hỗ nhau trong trách nhiệm tăng trưởng ngôn từ cho người học là rất thuận tiện. Nhưng trong thực tiễn nhiều năm qua, hiệu suất cao lại không đạt được mà có khunh hướng ngược lại. Đó là do chương trình còn tham, sách giáo khoa viết chưa tốt, cách dạy chưa đúng. Cách dạy Tiếng Việt còn mang tính hàn lâm, tham lam, ôm đồm, thậm chí còn rối rắm, phức tạp hóa, học viên không ” tải ” được nên cũng không ” tiêu ” được, không ít em lại ” sợ ” môn Tiếng Việt, ” sợ ” học tiếng mẹ đẻ ( ? ! ) và sợ nhất là ” phong ba bão táp không bằng ngữ pháp Nước Ta ” ( ? ! ). Trong khi đó, cách dạy Tập làm văn lại khô cứng, máy móc, rập khuôn, như chỉ để tạo ra những người ” thợ viết ” vô hồn chỉ biết viết đúng theo khuôn mẫu định sẵn, đã giết chết sự phát minh sáng tạo cần phải có của người học trong việc tạo lập văn bản. Thử hỏi, cách dạy Tiếng Việt và Tập làm văn như thế thì làm thế nào hoàn toàn có thể tăng trưởng được năng lượng ngôn từ cho người học ?Vì vậy, điều cấp thiết tiên phong lúc bấy giờ, là phải chấm hết ngay hai cách dạy không đúng trên đây để thay vào đó cách dạy thay đổi nhằm mục đích hoàn toàn có thể tăng trưởng được năng lượng ngôn từ cho thế hệ trẻ. Về Tiếng Việt, phải dạy và học theo niềm tin dạy tiếng Việt là dạy tiếng mẹ đẻ cho người bản xứ chứ không phải là dạy một môn ngoại ngữ như tiếng Anh hay tiếng Pháp, trong trường đại trà phổ thông Nước Ta. Có nghĩa là, người học vốn là học viên Nước Ta, nên đã có sẵn một vốn tiếng Việt trước khi học, bởi theo quy luật hình thành ngôn từ của người bản xứ thì ngôn từ bản năng là hầu hết. Đó là một thuận tiện lớn cần tận dụng trong dạy và học Tiếng Việt. Phải từ vốn ngôn từ bản năng mà em nào cũng có để tăng trưởng, nâng cao năng lượng ngôn từ tiếng Việt cho học viên một cách tự nhiên, nhẹ nhàng, tương thích với việc học tiếng mẹ đẻ của người bản xứ. Như vậy, dạy – học Tiếng Việt không phải là dạy – học những cái mới như dạy ngoại ngữ, mà là trên cơ sở những cái học viên đã có, đã biết để nâng lên thành cái khái quát mạng lưới hệ thống, và đặc biệt quan trọng để thực hành thực tế, vận dụng những cái đã có đó vào thực tiễn ngôn từ đến mức thành thạo. Vì thế, dạy lí thuyết phải tinh giản theo cách quy nạp để học viên hoàn toàn có thể dữ thế chủ động tham gia thiết kế xây dựng bài học kinh nghiệm bằng cái vốn ngôn từ bản năng của mình ; còn dạy thực hành thực tế thì phải phong phú, đa dạng chủng loại để những em được rèn luyện bằng nhiều thao tác vận dụng ngôn từ vào đời sống .Tập làm văn là môn khô khan, khó dạy, cũng là môn học sinh chán học, nhất là khi dạy về lí thuyết những kiểu bài. Nhưng lại là môn rất thiết yếu trong việc tăng trưởng năng lượng ngôn từ cho người học, đặc biệt quan trọng là tạo lập những loại văn bản một năng lượng không hề thiếu của con người văn minh. Vì vậy người giáo viên phải tìm mọi cách để gây hứng thú trong việc dạy học Tập làm văn, tránh biến nó thành những giờ học nặng nề, nhàm chán. Muốn vậy, phải dành cho học viên một chỗ đứng thích đáng trong giờ học và dành cho họ một khoảng trống thoáng đãng của sự phát minh sáng tạo trong việc tạo lập những loại văn bản. Lâu nay, ở những giờ Tập làm văn, có vẻ như chỉ diễn ra theo một hướng từ giáo viên đến học viên : giáo viên đưa ra những bước làm bài, những quy mô cho từng loại văn bản, cách lập dàn ý, thậm chí còn cả cách mở bài, kết bài, và học viên cứ thế rập khuôn một cách máy móc mà không hề có sự tâm lý hay đối thoại nào cả. Sự phát minh sáng tạo đã không còn thì làm thế nào hoàn toàn có thể tạo ra được những văn bản đích thực ? Cho nên người giáo viên cần biết cách khuyến khích học viên tham gia kiến thiết xây dựng bài học Tập làm văn, đặc biệt quan trọng là về lí thuyết những loại văn bản để tránh có sự gò bó cứng ngắc, tạo cho họ một tâm lí tự do trong việc phát minh sáng tạo văn bản mang nét riêng của mình, được viết bằng cảm hứng của chính mình. Và ngay cả khi nhìn nhận, cũng cần tôn trọng và khuyến khích những bài làm có nét riêng rực rỡ. Tập làm văn là môn học thực hành thực tế thể hiện rõ nhất năng lượng ngôn từ của người học, cần phải thay đổi cách dạy-học theo hướng thoát khỏi sự ràng buộc của những khuôn hình khô cứng để đến với sự phát minh sáng tạo vốn có của nó .*Năng lực thẩm mĩ và năng lượng ngôn từ là những năng lượng mang đậm tính người mà em nào cũng có, là tiềm năng của người học, chỉ cần biết cách khơi dậy là tự nó hoàn toàn có thể tăng trưởng được. Đó là một thuận tiện cần tận dụng trong dạy-học Ngữ văn. Người giáo viên cần nắm được điều đó để dữ thế chủ động khơi dậy năng lực tự tăng trưởng của học viên trong dạy-học Ngữ văn nhằm mục đích tăng trưởng tốt nhất năng lượng thẩm mĩ và năng lượng ngôn từ .Nguồn Văn nghệ số 45/2019
